Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας)

 

Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (συντογραφία στα αγγλικά: UOC, ουκρανικά: Українська Православна Церква, ρωσικά: Украинская Православная Церковь) είναι μία de jure αυτοδιοικούμενη-αυτόνομη (μη αυτοκέφαλη) εκκλησία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία, υπό εκκλησιαστική ένωση με το Πατριαρχείο της Μόσχας. Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη του Πατριαρχείου, ορίζεται ως «αυτοδιοικούμενη εκκλησία με δικαιώματα ευρείας αυτονομίας»^[4].

Στις 27 Μαΐου 2022, διακήρυξε την πλήρη ανεξαρτησία^[5] της από το Πατριαρχείο της Μόσχας και καταδίκασε την στάση του Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλου για την στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δημιουργώντας σχίσμα ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες.

Προκαθήμενός της είναι ο Μητροπολίτης Κιέβου Ονούφριος. 

 

Ονομασία

 Η Εκκλησία αυτή, καθώς έχει εξάρτηση από το Πατριαρχείο Μόσχας, φέρει επισήμως και σύμφωνα με νόμο του ουκρανικού κράτους το όνομα: Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία - Πατριαρχείο Μόσχας (αγγλ. Ukrainian Orthodox Church - Moscow Patriarchate). Η αυτοκέφαλη Εκκλησία που αναγνωρίζεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (Orthodox Church of Ukraine στα αγγλικά και Православна церква України στα ουκρανικά)^{[6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17]}. Στην Ουκρανία λειτουργεί επίσης η «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου)» (UOC-KP), με προκαθήμενο τον μητροπολίτη Φιλάρετο, που αυτοαποκαλείται Πατριάρχης. Μέχρι τις 25 Ιουνίου 2019 ο ίδιος και οι πιστοί του συμετείχαν στη νέα αυτοκέφαλη εκκλησιαστική δομή, αλλά αποχώρησαν καταγγέλλοντάς την^[18].

Ιστορία

Πρώτα χρόνια

Η Μητρόπολη Κιέβου και πάντων των Ρως ήταν ιστορική Εκκλησία, η οποία αναπτύχθηκε εντός του κράτους των Ρως του Κιέβου (και, σε μεγαλύτερη κλίμακα, στη Ρουθηνία). Σύμφωνα με την παράδοση, οι καταβολές της ανάγονται στη βάπτιση του Πρίγκιπα Βλαδίμηρου Α' του Μεγάλου, το 988^[19], παρά το γεγονός ότι ο Χριστιανισμός είχε διαδοθεί στην ευρύτερη περιοχή αρκετό καιρό νωρίτερα. Η Μητρόπολη αυτή παρέμεινε στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως έως τα τέλη του 17ου αιώνα.

Υπαγωγή στη Μόσχα

Μετά την επέκταση της κυριαρχίας του Βασιλείου της Μεγάλης Ρωσίας στις ανατολικές επαρχίες της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας, ο τσάρος Μέγας Πέτρος ανταποκρίθηκε στο επίμονο αίτημα του Πατριάρχη Μόσχας Ιωακείμ (1674-90) να ζητήσει από τον Οικουμενικό Πατριάρχη την υπαγωγή και στην εκκλησιαστική του δικαιοδοσία των προσαρτηθεισών στη κυριαρχία του Βασιλείου της Μεγάλης Ρωσίας ανατολικών επαρχιών της Ουκρανίας. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Δ΄ απέρριψε το αίτημα του τσάρου και με Συνοδική Πράξη (1686) παραχώρησε κατ' οικονομίαν στον Πατριάρχη Μόσχας μόνο την άδεια να χειροτονεί ή να ενθρονίζει τον εκλεγμένο από την Κληρικολαϊκή συνέλευση της Μητροπόλεως Κιέβου υποψήφιο Μητροπολίτη Κιέβου, υπό τον απόλυτο όμως και απαραίτητο όρο, ότι ο Μητροπολίτης Κιέβου θα μνημονεύει σε κάθε θεία Λειτουργία το όνομα του Οικουμενικού Πατριάρχη. Η μνημόνευση αυτή είχε την έννοια ότι ο Μητροπολίτης Κιέβου παρέμενε πάντοτε ως «έξαρχος» στην κανονική δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως^[α].

Το 1722 η Μητρόπολη Κιέβου έγινε de facto μια από τις επισκοπές του Πατριαρχείου Μόσχας, όταν ο Μέγας Πέτρος διόρισε τον Βαρλαάμ (Βονιάτοβιτς) στο βαθμό του αρχιεπισκόπου και όχι του μητροπολίτη. Κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν, η μνημόνευση του Οικουμενικού Πατριάρχη ατόνισε και χάθηκε, ενώ η Ουκρανική Εκκλησία θεωρούνταν τμήμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στις 27 Οκτωβρίου 1990, η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Μόσχας παραχώρησε αυτονομία (καθεστώς που όμως δεν είναι αυτοκέφαλο)^[21], με την σχετική απόφαση να παραδίδεται στον τότε Αρχιεπίσκοπο Κιέβου Φιλάρετο. Αυτός έκτοτε έφερε τον τίτλο «Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ουκρανίας^[22]».

Απόπειρες ανεξαρτησίας

Μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας (24 Αυγούστου 1991) συνεκλήθη στις 1-2 Νοεμβρίου 1991 τοπική Σύνοδος της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό τον Μητροπολίτη Φιλάρετο και αποφάσισε να υποβάλει αίτημα Αυτοκεφαλίας στο Πατριαρχείο Μόσχας^[22]. Η επόμενη Σύνοδος του Πατριαρχείου Μόσχας, που συνήλθε τον Μάρτιο του 1992, δεν εξέτασε το αίτημα αλλά ζήτησε την παραίτηση του Μητροπολίτη Φιλαρέτου^[β]. Ο Φιλάρετος, επιστρέφοντας στην Ουκρανία δήλωσε ότι πιέστηκε να δηλώσει ότι θα παραιτηθεί και ότι δεν πρόκειται τελικά να το κάνει.

Ο Φιλάρετος καθαιρέθηκε από το Πατριαρχείο Μόσχας στις 27 Μαΐου 1992. Είχε προηγηθεί σύνοδος επισκόπων πιστών στο Πατριαρχείο Μόσχας, η οποία εξέλεξε νέο προκαθήμενο της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας τον Βλαδίμηρο (Μαρκιάνοβιτς Σάμπονταν). Ο Φιλάρετος και οι ακόλουθοί του συνήλθαν σε άλλη σύνοδο τον Ιούνιο του 1992, η οποία ίδρυσε την «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου)» και εξέλεξε Πατριάρχη τον Μοστισλάβο (Ιβάνοβιτς Σκρίπνικ). Το 1997, το Πατριαρχείο Μόσχας αναθεμάτισε τον Φιλάρετο^[25][24].

Το λεγόμενο «Πατριαρχείο Κιέβου» δεν αναγνωρίστηκε από καμία Ορθόδοξη Εκκλησία και για τα επόμενα χρόνια η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) παρέμεινε η μόνη αναγνωρισμένη Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ουκρανία, σε εκκλησιαστική κοινωνία με τις υπόλοιπες Ορθόδοξες Εκκλησίες μέσω της υπαγωγής της στο Πατριαρχείο Μόσχας. Το «Πατριαρχείο Κιέβου» διασπάστηκε το 1993 σε δύο Εκκλησίες.

Δημιουργία Αυτοκέφαλης Εκκλησίας

Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσική Ομοσπονδία το 2014 εντάθηκαν οι πιέσεις από την Ουκρανική πολιτειακή ηγεσία για τη δημιουργία μίας ενιαίας Ορθόδοξης Εκκλησίας στη χώρα, ανεξάρτητης από το Πατριαρχείο Μόσχας. Τον Οκτώβριο του 2018, το Οικουμενικό Πατριαρχείο δέχθηκε τις προσφυγές των επικεφαλής των δύο ως τότε θεωρούμενων σχισματικών Εκκλησιών, Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου) και Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία, έκρινε ότι βρέθηκαν σε σχίσμα για μη δογματικούς λόγους και αποφάσισε την επαναφορά των ίδιων στους ιερατικούς τους βαθμούς, και των πιστών των δύο Εκκλησιών σε εκκλησιαστική κοινωνία^[γ]. Μετά από πολύμηνες προετοιμασίες, στις 15 Δεκεμβρίου 2018 συνεκλήθη στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο Σύνοδος, με τη συμμετοχή όλων των επισκόπων των δύο πρώην σχισματικών Εκκλησιών, καθώς και δύο επισκόπων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η ίδια συνέλευση εξέλεξε ως προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ουκρανίας και Μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ουκρανίας τον Μητροπολίτη Επιφάνιο^[27][28]. Το διάταγμα (Τόμος) για την αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ουκρανίας υπογράφηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 5 Ιανουαρίου 2019 και την επομένη, ανήμερα της εορτής των Θεοφανίων, πραγματοποιήθηκε η επίσημη παραλαβή του Τόμου της αυτοκεφαλίας, που φιλοτεχνήθηκε στη Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Όρους^[29].

Η χορήγηση αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας το 2019 προκάλεσε την αντίδραση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που γι' αυτόν τον λόγο αποφάσισε να διακόψει την εκκλησιαστική κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως^[30].

Σημερινή κατάσταση

Οι δύο Ορθόδοξες Εκκλησίες λειτουργούν σήμερα παράλληλα στην χώρα, ενώ οι ενορίες καλούνται να επιλέξουν σε ποια από τις δύο θα ανήκουν. Σύμφωνα με κρατικά στοιχεία, τον Ιανουάριο του 2021 η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είχε 7.188 ενορίες και 4.572 ιερείς, ενώ η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, 12.406 ενορίες και 10.510 ιερείς^[31].

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία επηρέασε αρκετά τους αριθμούς αυτούς, και το 2022 καταγράφηκε η μετακίνηση περίπου τις 600 ενοριών από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία για την αυτοκέφαλη Ουκρανική εκκλησία^[32]. Σύμφωνα με έρευνες, τον Ιανουάριο του 2023, από το 69% των Ουκρανών που θεωρούσε τους εαυτούς τους Ορθόδοξους, το 41% ανήκε στην Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία, μόνο το 4% στην Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας, ενώ το 24% δήλωνε ότι δεν ανήκε σε καμία από τις δύο^[33]. 

 Δήλωση πλήρους ανεξαρτησίας - Υπαγωγή Επισκοπών Κριμαίας στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία

Με ψήφισμα που ενέκρινε στις 27 Μαΐου, διαρκούσης της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, το διευρυμένο Συμβούλιο της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποφάσισε την πλήρη αυτονόμηση της από το Πατριαρχείο Μόσχας, ανακοινώνοντας ότι διαφωνεί με τις θέσεις του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου για την στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Στο επίσημο ανακοινωθέν σημειώνεται ότι προχώρησε σε τροποποιήσεις στον Καταστατικό της Χάρτη, οι οποίες μαρτυρούν την πλήρη ανεξαρτησία και αυτονόμηση της^[34].

Στις 7 Ιουνίου 2022, η Ιερά Σύνοδος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποφάσισε οι Επισκοπές της Κριμαίας που υπάγονταν στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, να υπάγονται απευθείας στον Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών, Κύριλλο, μετά από εκκλήσεις που απηύθυναν οι μητροπολίτες Θεοδοσίας, Συμφερουπόλεως και Κριμαίας και ο επίσκοπος Ντζανκόι^[35][36].

Απομάκρυνση από λαύρες και ναούς

Παρά την αναφορά περί αυτονόμησής της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από το Πατριαρχείο Μόσχας, οι ουκρανικές υπηρεσίες ασφαλείας πραγματοποίησαν εφόδους και έρευνες σε μονές και θρησκευτικά ιδρύματά της μετά τον Νοέμβριο του 2022, αναζητώντας δολιοφθορείς μεταξύ των ιερωμένων. Η ουκρανική υπηρεσία ασφαλείας (SBU) ανέκρινε δεκάδες ανώτατους κληρικούς, υποβάλλοντας ορισμένους από αυτούς σε ηλεκτρονικό τεστ αληθείας. Παράλληλα, ο Πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι προανήγγειλε νομοσχέδιο που, όπως είπε, «θα καταστήσει αδύνατο σε θρησκευτικές οργανώσεις που διατηρούν δεσμούς με κέντρα επιρροής στη Ρωσική Ομοσπονδία, να λειτουργούν στο ουκρανικό έδαφος»^[37][38][39].

Κατάργηση της συμφωνίας μίσθωσης

Τον Μάρτιο του 2023, το υπουργικό συμβούλιο υπέβαλε σχέδιο ψηφίσματος στην Βουλή της χώρας για να τερματιστεί η συμφωνία μίσθωσης με την Ορθοδόξη Εκκλησία της Ουκρανίας που αφορά στα κτίρια της Λαύρας του Ποτσάιφ^[40]. Αιτήσεις για την διεκδίκηση της Λαύρας του Ποτσάιφ είχαν υποβάλει στην κυβέρνηση, τόσο η αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, όσο και η ουνίτικη Ουκρανική Ελληνοκαθολική Εκκλησία^[41][42]. Είχε προηγηθεί ανάλογη απόφαση για την ιστορική Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου^[43]. Από τις 20 Μαρτίου 2023 απαγορεύτηκε σε μοναχούς και πιστούς η πρόσβαση στα ιερά σκηνώματα των άφθαρτων αγίων που φυλάσσονται στα ιερά σπήλαια, αλλά και η πρόσβαση σε μονάζοντες στους Ιερούς ναούς της Λαύρας Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, Συλλήψεως της Αγίας Άννης και «Ζεστού», δηλαδή σχεδόν όλους τους ναούς όπου η αδελφότητα τελούσε τις ιερές ακολουθίες^[44].^[45].

Διώξεις σε ιεράρχες

Την 1η Απριλίου 2023, με απόφαση δικαστηρίου του Κιέβου, επιβλήθηκε στον μητροπολίτη Βίσγκοροντ και Τσερνόμπιλ Παύλο, ηγούμενο της Λαύρας των Σπηλαίων, ποινή 60 ημερών σε κατ΄οίκον περιορισμό με προληπτικό μέτρο το ηλεκτρονικό βραχιόλι, ενώ του απαγορεύθηκε να μεταβεί στην Λαύρα και να λειτουργήσει. Κατηγορήθηκε ότι, σε τηλεφωνική συνομιλία που είχε, προσπάθησε να δικαιολογήσει την επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία.^[46] Η ίδια ποινή επιβλήθηκε στις 12 Απριλίου, από δικαστήριο του Τσερκάσι, στον μητροπολίτη Τσερκάσι Θεοδόσιο.^[47] Με ανοιχτή επιστολή του στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, στις 11 Απριλίου, ο πρύτανης της Θεολογικής Ακαδημίας και Σχολής του Κιέβου, αρχιεπίσκοπος του Μπιλοχορόντκα Σίλβεστρος, τον ενημέρωσε σχετκά με τις διώξεις και τις αρπαγές ναών και μονών, απευθύνοντας έκκληση να παρέμβει για την υπεράσπιση της αλήθειας και της καλοσύνης, όπως γράφει.^[48] Στις 14 Ιουλίου, η ποινή του μητροπολίτη Βίσγκοροντ και Τσερνόμπιλ μετατράπηκε σε προφυλάκιση, με αποτέλεσμα ο ιεράρχης να συλληφθεί και να μεταφερθεί στις φυλακές. Αντιδρώντας, τόσο ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος, όσο και ο Πατριάρχης των Σέρβων Πορφύριος, απέστειλαν μηνύματα σε θρησκευτικούς ηγέτες και εκπροσώπους διεθνών οργανισμών, ενημερώνοντάς τους για την κατάσταση.^[49][50][51]

Συμπαράσταση από προκαθημένους Εκκλησιών

Στις 7 Αυγούστου, δικαστήριο της Ουκρανίας καταδίκασε σε 5 χρόνια φυλάκιση και δέσμευση της περιουσίας του τον μητροπολίτη Τούλτσιν, Ιωνάθαν. Η ανώτατη, αυτή, ποινή επιβλήθηκε για τις κατηγορίες της κατοχής φιλορωσικών φυλλαδίων τα οποία κατέβασε από το διαδίκτυο και τα μοίρασε σε ιερείς. Ο ίδιος, έκανε λόγο για κακόβουλη προπαγάνδα παραπληροφόρησης και παράνομες έρευνες με πλαστά στοιχεία.^[52] Επιστολή υποστήριξης προς τον φυλακισμένο μητροπολίτη απέστειλε ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος. Στην επιστολή εκφράζεται η βαθιά του λύπη για τις θηριωδίες που υφίσταται τόσο ο ίδιος και οι κληρικοί, όσο το ποίμνιό του και οι ιεροί τόποι στην Ουκρανία.^[53] Ανάλογη επιστολή απέστειλε στον Πατριάρχη Μόσχας, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Θεόφιλος Γ΄.^[54]

 

Υποσημειώσεις και παραπομπές εδώ