Εις τον Ποιμένα
1. Στο επίγειο αυτό βιβλίο, ω θαυμάσιε, σε άφησα τελευταίο από όλους. Στο ουράνιο όμως βιβλίο είμαι πεπεισμένος ότι θα προηγείσαι όλων μας, διότι ασφαλώς είναι αξιόπιστος Εκείνος που είπε ότι «οι τελευταίοι κατά το φρόνημα θα είναι πρώτοι κατά το αξίωμα» (Ματθ. ή΄ 16).
2. Ποιμένας στην κυριολεξία είναι εκείνος που μπορεί να αναζητήσει και να θεραπεύσει τα απολωλότα λογικά πρόβατα με την ακακία του, τον ζήλο του και την προσευχή του.
3. Κυβερνήτης είναι αυτός που από τον Θεό και τους κόπους του απέκτησε πνευματική δύναμη, και μπορεί όχι μόνο από την τρικυμία, αλλά και μέσα από την άβυσσο να ανασύρει και να σώσει το πλοίο.
4. Ιατρός είναι εκείνος που έχει αποκτήσει σωματική και ψυχική ανοσία και δεν χρειάζεται κανένα φάρμακο για την υγεία του.
5. Διδάσκαλος πραγματικός είναι αυτός που έλαβε από τον Θεό πνευματικό βιβλίο, γραμμένο δια «δακτύλου Θεού», δηλαδή δια της ενεργείας της θεϊκής έλλαμψης και δεν έχει πλέον ανάγκη από τα άλλα βιβλία [1]. Δεν αρμόζει στους διδασκάλους να διδάσκουν από αντίγραφα και χειρόγραφα, όπως και στους ζωγράφους να αντιγράφουν παλαιούς πίνακες.
6. Εσύ που εκπαιδεύεις αυτούς που βρίσκονται κάτω, να τους παρέχεις διδασκαλίες από την άνωθεν εξ ύψους σοφία∙ και με τις αισθητές εικόνες και μεθόδους γύμναζε τους στα πνευματικά. Μη ξεχάσεις αυτόν που λέει, ότι «ούκ απ’ ανθρώπων, ουδέ δι΄ ανθρώπου, την διδασκαλίαν παρέλαβον ή εδιδάχθην» (Γαλ. α΄ 12). Διότι δεν είναι δυνατόν με γήινες διδασκαλίες να θεραπεύσουν ποτέ αυτούς που είναι πεσμένοι στην γη.
7. Ο ικανός κυβερνήτης θα διασώσει το πλοίο, και ο καλός ποιμένας θα ζωογονήσει και θα θεραπεύσει τα αρρωστημένα πρόβατα. Όσο τα πρόβατα ακολουθούν συνεχώς τον ποιμένα και προχωρούν, τόσο θα είναι σε θέση να απολογηθεί υπέρ αυτών στον οικοδεσπότη. Ας λιθοβολεί με τα λόγια ο ποιμένας τα πρόβατα που μένουν πίσω από οκνηρία ή γαστριμαργία. Είναι και αυτό μία απόδειξη καλού ποιμένα.
8. Όταν τα πρόβατα αρχίζουν να νυστάζουν ψυχικά από την φλόγα τού καύσωνα ή μάλλον του σώματος, τότε ο ποιμένας ας υψώνει τα μάτια στον ουρανό και ας αγρυπνεί με υπερβολικό ενδιαφέρον γι’ αυτά. Διότι συνήθως την περίοδο αυτή του καύσωνα ο λύκος τρώει πολλά πρόβατα. Αλλ’ όμως, εάν τα λογικά πρόβατα δείξουν ταπείνωση, όπως τα άλογα πρόβατα που την ώρα του καύσωνα κλίνουν κάτω προς την γη το κεφάλι, τότε ας ενθυμούμεθα εκείνον που είπε: «Καρδίαν συντετριμμένην και τεταπεινωμένην ο Θεός ούκ εξουδενώσει» (Ψαλμ. ν΄ 19).
9. Όταν πέσει στο ποίμνιο ο σκοτισμός και η νύχτα των παθών, στήσε ακοίμητο τον «κύνα» (τον σκύλο) ενώπιον του Θεού στην νυκτερινή σκοπιά. Δεν είναι καθόλου ανάρμοστο να θεωρήσεις ως κύνα τον νου σου που φονεύει τα (νοητά) θηρία.
10. Ο αγαθός Κύριος μάς έδωσε και τούτο το φυσικό ιδίωμα: ο ασθενής να χαίρεται βλέποντας τον ιατρό, έστω και αν δεν έχει καμμία ωφέλεια απ’ αυτόν
11. Απόκτησε και συ, ω θαυμάσιε, έμπλαστρα, ιατρικά υγρά, ξυράφια, κολλύρια, σπόγγους, φλεβότομα, θερμοκαυτήρες, αλοιφές, υπνωτικά, μαχαίρι, επιδέσμους και αυτό που λέγεται «αναυσία», (δηλαδή το να μη σε πιάνει ναυτία και αηδία από την δυσωδία των πληγών). Αν δεν τα διαθέτουμε αυτά, πως θα ασκήσουμε την επιστήμη μας; Δεν υπάρχει τρόπος. Διότι όχι με λόγια, αλλά με έμπρακτη επέμβαση (ωφελούν) οι ιατροί (τους ασθενείς και) παίρνουν την αμοιβή τους.
12. Έμπλαστρο είναι η θεραπεία των παθών που φαίνονται εξωτερικά, δηλαδή των σωματικών. Ιατρικό υγρό είναι η θεραπεία των εσωτερικών παθών και το άδειασμα της εσωτερικής ακαθαρσίας που δεν φαίνεται. Ξυράφι είναι ο εξευτελισμός που δαγκώνει, αλλά καθαρίζει την σαπίλα της οιήσεως. Κολλύριο είναι το καθάρισμα του ψυχικού οφθαλμού, ο οποίος θολώθηκε και ταράχθηκε από τον θυμό. Κολλύριο είναι η επίπληξη που πικραίνει αλλά ύστερα από λίγο θεραπεύει.
Φλεβότομο είναι το σύντομο άδειασμα κρυμμένης ακαθαρσίας και δυσωδίας. Φλεβότομο είναι, κυρίως, έντονη και απότομη επέμβαση προς σωτηρίαν των ασθενών. Σπόγγος είναι η μετά την φλεβοτομία και την εγχείρηση θεραπεία και το δρόσισμα του ασθενούς με τα γλυκά και ήπια και απαλά λόγια του ιατρού. Θερμοκαυτήρας είναι ο κανόνας και το επιτίμιο που δίνεται με αγάπη για ορισμένο χρόνο στον αμαρτήσαντα για μετάνοια του. Αλοιφή είναι η μετά τον καυτηριασμό ανακούφιση που προσφέρεται στον ασθενή με κάποιο λόγο ή με άλλη μικρή παρηγοριά.
Υπνωτικό είναι το να σηκώσουμε το φορτίο του υποτακτικού και με την υποταγή να του χαρίσουμε ανάπαυση και ύπνο άυπνο και αγία τύφλωση, ώστε να μη βλέπει τα καλά που έχει. Επίδεσμος είναι το να στερεώνεις μέχρι θανάτου και να δένεις σφικτά με την υπομονή τους παραλελυμένους και αποχαυνωμένους από την κενοδοξία.
Και τελευταία απ’ όλα, μαχαίρι είναι το μέτρο και η απόφαση για την αποκοπή ενός σώματος που νεκρώθηκε ψυχικά και ενός μέλους που σάπισε, ώστε να μη μεταδώσει και στους υπολοίπους την δική του βλάβη.
13. Μακάρια και αξιέπαινη για τους ιατρούς η «αναυσία» και για τους Ηγουμένους η απάθεια. Διότι οι μεν πρώτοι, εφ’ όσον δεν αισθάνονται ναυτία και αηδία, χωρίς κόπο θα επιχειρήσουν την θεραπεία κάθε δυσωδίας. Και οι δεύτεροι πάλι κάθε νεκρωμένη ψυχή θα μπορέσουν να την αναστήσουν.
14. Ας είναι και αυτή μία από τις προσευχές του Ηγουμένου: να κατορθώσει να συμμετέχει στον πόνο και στις διαθέσεις κάθε αδελφού ανάλογα με την τάξη και αξία του καθενός. Για να μη το πάθει όπως ο Ιακώβ και βλάψει πολύ, τόσο αυτόν που αγαπά, όσο και τους άλλους αδελφούς συμμοναστές. Αυτό δε συνήθως το παθαίνουν οι Ηγούμενοι, όταν δεν έχουν ακόμη τελείως γυμνασμένες τις πνευματικές αισθήσεις (Εβρ. ε΄ 14), ώστε να ξεχωρίζουν το καλό, το κακό και το ενδιάμεσο.
15. Είναι μεγάλη ντροπή για τον Γέροντα, να προσεύχεται να δοθεί στον υποτακτικό του, κάτι που ο ίδιος δεν το απέκτησε ακόμη. Εκείνοι που αντίκρυσαν το πρόσωπο του βασιλέως και τον έκαναν φίλο τους, μπορούν έπειτα και τον κάθε υπηρέτη και βοηθό του, ακόμη και άγνωστος εάν είναι και εχθρός, εάν θελήσουν, να τον συμφιλιώσουν με τον βασιλέα και να τον κάνουν να απολαύσει την δόξα του. Έτσι παρόμοια να σκέφτεσαι και για τους Αγίους.
16. Τους πιο στενούς και αληθινούς φίλους τους σέβονται και τους υπακούουν οι φίλοι τους. Ίσως ακόμη πιέζονται και εκβιάζονται από αυτούς. Είναι καλό να αποκτήσεις φίλους τους «νοερούς» φίλους [2], διότι κανείς άλλος δεν μας βοηθεί τόσο πολύ στην αρετή.
17. Κάποια θεοφιλής ψυχή μου διηγήθηκε ότι πάντοτε, ιδιαίτερα όμως στις ετήσιες και Δεσποτικές εορτές, ο Θεός αμείβει τους δούλους Του με δωρεές [3].
18. Ο ιατρός οφείλει να αποβάλει τελείως τα πάθη από μέσα του∙ ώστε στην κατάλληλη περίσταση να μπορέσει να τα υποκριθεί, και μάλιστα το πάθος του θυμού. Διότι εάν δεν τα έχει τελείως απομακρύνει από τον εαυτό του, δεν θα μπορέσει τότε να τα υποκριθεί με απάθεια.
19. Είδα έναν ίππο που ήταν ακόμη κάπως αγύμναστος, ο οποίος καθώς συρόταν από το χαλινάρι και βάδιζε ήσυχα, ξαφνικά, μόλις χαλάρωσε λίγο το χαλινάρι, επιβουλεύθηκε την ζωή του ιδίου του κυρίου του. Η όμοια με αίνιγμα αυτή περίπτωση εφαρμόζεται ως επί το πλείστον με δύο δαίμονες [4]. Όσοι θέλουν να την ερευνήσουν, ας την ερευνήσουν επίπονα. Τότε ο ιατρός θα καταλάβει την σοφία που του χάρισε ο Θεός, όταν μπορέσει και θεραπεύσει τα πάθη, τα οποία για τους πολλούς είναι αθεράπευτα.
20. Αξιοθαύμαστος διδάσκαλος δεν είναι αυτός που έκανε σοφούς τους καλούς και ευμαθείς μαθητές, αλλ’ εκείνος που έκανε σοφούς τους αμαθείς και καθυστερημένους. Τότε αναδεικνύεται και επαινείται η ευφυΐα των ηνιόχων, όταν (και) με ακατάλληλους και αγύμναστους ίππους νικήσουν και τους ίππους διασώσουν.
21. Εάν σου δόθηκαν οφθαλμοί, για να προβλέπεις τα κύματα, ας δίνεις καλές και σαφείς προειδοποιήσεις στους ευρισκομένους μέσα στο πλοίο. Διαφορετικά θα είσαι και εσύ αίτιος του ναυαγίου, αφού εσύ ανέλαβες, περισσότερο από όλους τους άλλους που είναι αμέριμνοι, την κυβέρνηση του πλοίου.
22. Είδα ιατρούς που δεν φανέρωσαν από πριν στον άρρωστο τα αίτια της ασθενείας. Έτσι και στους ασθενείς και στον εαυτό τους προξένησαν πολύ κόπο και συντριβή.
23. Όσο ο Γέροντας βλέπει την μεγάλη αφοσίωση των υποτακτικών του και των ξένων προς το πρόσωπο του, τόσο περισσότερο οφείλει τότε να προσέχει στο κάθε τι που πράττει και λέει. Διότι αντιλαμβάνεται πως όλοι αποβλέπουν σ’ αυτόν σαν σε «αρχέτυπη εικόνα» και τα λόγια του και τις πράξεις του τα θεωρούν κανόνα και νόμο για την ζωή τους.
24. Τον αληθινό ποιμένα θα τον φανερώσει η αγάπη του. Από αγάπη άλλωστε ο Ποιμένας σταυρώθηκε.
25. Κάνε δικά σου με τα λόγια, (όχι και με τα έργα), τα αμαρτήματα των άλλων. Έτσι δεν θα χρειασθεί να αντιμετωπίζεις πάντοτε πολλή ντροπή (εκ μέρους των εξομολογούμενων).
26. Κάνε τον αμαρτάνοντα να πονέσει λίγο καιρό, ώστε να μη μακροχρονίσει η ασθένεια του ή επέλθει ο θάνατος εξ αιτίας της καταραμένης σιωπής σου. Πολλοί από την σιωπή του κυβερνήτη νόμισαν ότι πλέουν καλά, μέχρις ότου προσέκρουσαν επάνω σε βράχους.
27. Ας ακούσουμε τον μέγα Παύλο που γράφει προς τον Τιμόθεο: «Να τους παρατηρείς εύκαιρα (= σε κατάλληλο καιρό) και άκαιρα (= σε ακατάλληλο καιρό)» (Β΄ Τιμ. δ΄ 2). Με το «εύκαιρα» νομίζω ότι εννοεί την περίπτωση που οι ελεγχόμενοι δέχονται ευχαρίστως τον έλεγχο. Και με το «άκαιρα», όταν πικραίνονται από αυτόν. Άλλωστε παρόμοια γίνεται και με τις πηγές. Αναβλύζουν ύδατα, χωρίς να υπάρχουν πάντοτε πλησίον τους διψασμένοι.
28. Υπάρχουν και Γέροντες, για να πω έτσι, με συνεσταλμένο χαρακτήρα, οι οποίοι πολλές φορές αποσιωπούν όσα πρέπει να λεχθούν στους υποτακτικούς. Και αυτοί ας μη παραιτηθούν από την διδασκαλία των μαθητών, αλλά ας φροντίζουν να δίνουν εγγράφως σ΄ αυτούς τις απαραίτητες εντολές.
29. Ας ακούσουμε τι λέει σε ορισμένα σημεία η Αγία Γραφή: «Κόψε την (την συκιά). Γιατί να αχρηστεύει και την γη;» (Λουκ. ιγ΄ 7). «Αποδιώξτε τον πονηρό από ανάμεσα σας» (Α΄ Κορ. ε΄ 13). «Να μη προσεύχεσαι (ομιλεί ο Θεός προς τον Ιερεμία) γι’ αυτόν τον λαό» (Ιερ. ζ΄ 16). Παρόμοιο λέχθηκε (στον Σαμουήλ) για τον Σαούλ (Α΄ Βασ. ις΄ 1). Όλα αυτά είναι απαραίτητο να τα γνωρίζει ο Ποιμένας. Και να γνωρίζει σε ποιους και πως και πότε πρέπει να εφαρμόζονται. Διότι δεν υπάρχει τίποτε πιο αξιόπιστο από τον Θεό.
30. Εάν κανείς δεν ντρέπεται όταν ελέγχεται ιδιαίτερα, γι’ αυτόν ο δημόσιος έλεγχος θα γίνει αφορμή αναισχυντίας, διότι αυτός θεληματικά αποστράφηκε και βδελύχθηκε την σωτηρία του.
31. Σκέπτομαι και εκείνο που είδα σε πολλούς καλόγνωμους ασθενείς. Γνωρίζοντας την δειλία τους και την αδυναμία τους, ικέτευσαν τους ιατρούς να τους δέσουν και χωρίς την θέληση τους και με θεληματική βία να τους ιατρεύσουν. Διότι «το μεν πνεύμα ήταν πρόθυμο» για την ελπίδα της μέλλουσας ζωής, «η δε σαρξ ασθενής» (Ματθ. κς΄ 41) για τις αμαρτωλές συνήθειες του παρελθόντος. Και εγώ βλέποντας αυτό παρακάλεσα τους ιατρούς να πεισθούν και να υπακούσουν σ΄ αυτούς.
32. Ο οδηγός, δηλαδή ο Γέροντας, ούτε πρέπει να παρουσιάζει σε όλους όσους προσέρχονται στην μοναχική ζωή «στενή και τεθλιμμένη την οδό» (Ματθ. ζ΄ 14), αλλ’ ούτε και στον καθένα «τον ζυγό χρηστό και το φορτίο ελαφρό» (Ματθ. ια΄ 30). Το καλύτερο είναι να εξετάζει κάθε περίπτωση και αναλόγως να προσφέρει το κατάλληλο φάρμακο. Σ΄ αυτούς που βαρύνονται από μεγάλα αμαρτήματα και εύκολα ρέπουν προς την απόγνωση, ας δίνεται το δεύτερο φάρμακο. Ενώ σ΄ εκείνους που ρέπουν προς το υπερήφανο και εγωιστικό φρόνημα είναι κατάλληλο το πρώτο.
33. Μερικοί που επρόκειτο να κάνουν μεγάλη οδοιπορία ρώτησαν αυτούς που γνώριζαν τον δρόμο, και εκείνοι τους είπαν ότι είναι ίσιος και χωρίς κινδύνους. Έτσι όμως, ακούγοντας αυτά, οδοιπορούσαν ανέμελα και στα μισά του δρόμου, ή κινδύνευσαν, ή ακόμη και γύρισαν πίσω, διότι ευρέθηκαν απροετοίμαστοι για τις θλίψεις. Το ίδιο σκέψου και για την αντίθετη περίπτωση.
34. Όπου άναψε στην καρδιά ο θείος έρωτας, εκεί δεν ίσχυσε ο φόβος των λόγων. Όπου έκανε την παρουσία του ο φόβος της γέεννας, εκεί παρατηρείται υπομονή κάθε κόπου. Και όπου εμφανίζεται η ελπίδα της αιώνιας βασιλείας, εκεί συναντάς την περιφρόνηση όλων των επιγείων.
35. Ο καλός στρατηγός πρέπει να γνωρίζει καλά την θέση και την τάξη καθενός στρατιώτη. Ίσως μέσα στο πλήθος των στρατιωτών του να υπάρχουν μερικοί που ξεχωρίζουν στην μάχη και στην μονομαχία. Αυτοί πρέπει να αποτραβηχθούν στην ησυχία και να είναι βοηθοί του υπέρ των συστρατιωτών τους.
36. Ο κυβερνήτης δεν μπορεί μόνος του, χωρίς την συνεργασία των ναυτών, να σώσει το πλοίο. Ούτε ο ιατρός μπορεί να θεραπεύσει τον ασθενή, αν προηγουμένως δεν παρακληθεί από αυτόν και αν δεν παρακινηθεί από την πλήρη εμπιστοσύνη του και την φανέρωση του τραύματος. Όσοι ντράπηκαν τους ιατρούς, άφησαν τις πληγές να σαπίσουν∙ πολλοί μάλιστα πολλές φορές οδηγήθηκαν και στον θάνατο.
37. Όταν βόσκουν τα πρόβατα, ο Ποιμένας ας μη παύει να παίζει την φλογέρα της διδασκαλίας και μάλιστα όταν πρόκειται να κοιμηθούν. Διότι τίποτε άλλο δεν φοβάται ο λύκος όσο τον ήχο της ποιμενικής φλογέρας.
38. Ο Γέροντας δεν πρέπει, ούτε πάντοτε να ταπεινώνεται παράλογα, ούτε πάντοτε να εξυψώνει τον εαυτό του απερίσκεπτα, βλέποντας τον Παύλο να χρησιμοποιεί και τα δύο κατά τις περιστάσεις (πρβλ. Β΄ Κορ. ι΄ 10 και ιβ΄ 10).
39. Ο Κύριος πολλές φορές έκρυψε από τα μάτια των υποτακτικών μερικά ελαττώματα του Γέροντα. Εκείνος όμως τα φανέρωσε σ΄ αυτούς και κλόνισε μέσα τους την εμπιστοσύνη.
40. Είδα Γέροντα, ο οποίος από υπερβολική ταπείνωση συμβουλευόταν σε μερικά πράγματα τα τέκνα του. Είδα όμως και άλλον που ήθελε από υπερηφάνεια να τους επιδεικνύει την άσοφη σοφία του και να τους συμπεριφέρεται ειρωνικά.
41. Σπανίως βέβαια, αλλά έτυχε περίσταση που είδα εμπαθείς να γίνονται Γέροντες απαθών, και σιγά-σιγά, επειδή ντράπηκαν τους υποτακτικούς τους, να περιορίζουν τα πάθη τους. Αυτό το αποτέλεσμα νομίζω ότι το επέφερε σ΄ αυτούς ο μισθός των «σεσωσμένων», των καλών υποτακτικών δηλαδή. Και απέβη σ΄ αυτούς η εμπαθής διακονία αιτία απαθείας.
42. Πρέπει να προσέχουμε, ώστε να μη σκορπίσουμε στο πέλαγος όσα συναθροίσαμε στο λιμάνι. Αντιλαμβάνονται τον λόγο όσοι είναι ακόμη ασυνήθιστοι και αγύμναστοι στους θορύβους του κόσμου.
43. Μεγάλο πράγμα είναι αληθινά το να υπομένεις με ανδρεία τον καύσωνα της ησυχίας και την άπνοια και τον πόλεμο της αμελείας και αδιαφορίας, και να μην επιζητείς ρεμβασμούς και κινήσεις και παρηγορίες έξω από το πλοίο, δηλαδή από το κελλί, όπως κάνουν οι αμελείς και αδιάφοροι ναυτικοί, οι οποίοι τις ώρες της νηνεμίας ποθούν το κολύμπι μέσα στα νερά. Ασυγκρίτως ανώτερο όμως είναι το να μη φοβάσαι τους θορύβους, αλλά να μένεις απτόητος στην καρδιά από τους κτύπους τους και ατάραχος και να συναναστρέφεσαι εξωτερικά μεν με τους ανθρώπους, εσωτερικά δε με τον Θεό.
44. Ας σου είναι, ω θαυμάσιε, τα όσα συμβαίνουν στα κοσμικά δικαστήρια, αφορμή σκέψης για τα δικά μας πράγματα. Ας παρατηρείς ποιος έρχεται στο φοβερό και αληθινό δικαστήριό μας ως κατάδικος∙ και ποιος ως αθώος έχοντας πολλή επιθυμία να εργασθεί και να υπηρετήσει τον Θεό. Είναι οπωσδήποτε αντίθετος ο ερχομός του ενός από του άλλου, και χρειάζεται ο καθένας την δική του αντιμετώπιση.
45. Πριν απ’ όλα ας ερωτάται ο ένοχος – ιδιαίτερα όμως – τι είδους αμαρτίες διέπραξε. Αυτό για δύο λόγους: Για να μην αποκτά παρρησία, επειδή θα κεντάται και θα ταπεινώνεται συνεχώς από την εξομολόγηση αυτή. Και για να παρακινείται προς αγάπη μας, γνωρίζοντας ποια τραύματα αναλάβαμε στους ώμους μας.
46. Ούτε τούτο να σου διαφεύγει, ω σεπτέ φίλε, όπως και δεν σου είναι άγνωστο∙ μη γένοιτο! Εννοώ ότι πρέπει στην κρίση των ενόχων να λαμβάνονται υπ’ όψιν και οι τόποι (όπου έζησαν) και η ανατροφή τους και οι συνήθειες τους. Διότι προέρχονται εξ αυτών μεγάλες και ποικίλες διαφορές. Πολλές φορές ο ασθενέστερος σωματικά είναι ταπεινότερος στην καρδιά. Γι’ αυτό και πρέπει να τιμωρείται ελαφρότερα από τους πνευματικούς δικαστές. Ευνόητο είναι, τι ισχύει για την αντίθετη περίπτωση.
47. Δεν είναι σωστό ο λέων να βόσκει πρόβατα. Παρομοίως δεν είναι ασφαλές ένας που είναι ακόμη εμπαθής να κυβερνά άλλους εμπαθείς.
48. Άσχημο θέαμα η αλεπού ανάμεσα στις όρνιθες. Τίποτε όμως πιο άσχημο από Ποιμένα που οργίζεται. Διότι αυτή μεν αναταράζει και φονεύει όρνιθες, αυτός δε λογικές ψυχές.
49. Πρόσεξε μη γίνεις λεπτολόγος εξεταστής και των πιο μικρών σφαλμάτων, διότι έτσι δεν θα είσαι πλέον μιμητής του Θεού.
50. Ας έχεις και συ τον Θεό οικονόμο και Ηγούμενο σε όλες τις εσωτερικές και εξωτερικές υποθέσεις σου, σαν ένα άριστο κυβερνήτη. Κόβοντας δε με την επέμβαση Εκείνου το θέλημά σου, θα γίνεις και συ αμέριμνος και θα καθοδηγείσαι από το νεύμα Του και μόνο.
51. Πρέπει και συ και όλοι να εξετάσουμε το εξής: Μήπως η θεία Χάρη οικονόμησε να γίνουν μέσω ημών πάρα πολλά θαυμαστά πράγματα, όχι από την δική μας καθαρότητα (και αγιότητα), αλλά από την πίστη των υποτακτικών. Άλλωστε και πολλοί εμπαθείς (και αμαρτωλοί Γέροντες) θαυματούργησαν με τον τρόπο που προαναφέρθηκε.
52. Εάν, όπως είπε ο Κύριος, «πολλοί εκείνη την ημέρα θα μου πουν∙ Κύριε, Κύριε, εμείς δεν προφητεύσαμε στο όνομά σου;» κ.λ.π. (Ματθ. ζ΄ 22), τότε δεν είναι απίστευτο αυτό που λέχθηκε πιο επάνω.
53. Εκείνος που πραγματικά εξιλέωσε τον Θεό, μπορεί κατά τρόπο αφανή και μυστικό να ευεργετεί όσους υποφέρουν (από αμαρτίες). Έτσι επιτυγχάνει δύο σπουδαιότατα πράγματα: Και τον εαυτό του φυλάσσει άτρωτο από την ανθρώπινη δόξα σαν από ερυσίβη (=αρρώστια των φυτών), και αυτούς που αισθάνθηκαν την ευεργεσία τους κάνει να ευχαριστούν μόνο τον Θεό.
54. Σ΄ εκείνους που τρέχουν με νεανική όρεξη ετοίμαζε πολύ καλά και με γενναιοδωρία τα πιο εξαίρετα και ανώτερα φαγητά. Σ΄ εκείνους όμως που προχωρούν καθυστερημένα είτε με την ζωή τους είτε με την διάθεση τους, δίνε τους γάλα όπως στα μικρά παιδιά. Διότι βέβαια κάθε προσφορά παρηγορίας έχει τον καιρό της.
55. Πολλές φορές το ίδιο φαγητό σε άλλους προξένησε προθυμία και σε άλλους αθυμία. Πρέπει να προσέχουμε ποιους έχουμε εμπρός μας προκειμένου να κάνουμε σπορά. Να προσέχουμε τον χρόνο, το πρόσωπο, την ποιότητα και την ποσότητα.
56. Μερικοί χωρίς να υπολογίσουν καθόλου πόση ευθύνη έχει το να αναλάβουν υποτακτικούς, επιχείρησαν απερίσκεπτα να ποιμάνουν ψυχές. Και συνέβη προηγουμένως να διαθέτουν πολύ πνευματικό πλούτο, τον οποίο ως Γέροντες εσκόρπισαν στους άλλους, και αποχώρησαν από την υπεύθυνη αυτή θέση με άδεια τα χέρια.
57. Όπως υπάρχουν αληθινά και γνήσια τέκνα και άλλα από δεύτερο γάμο και άλλα από δούλες και άλλα που ευρέθηκαν εγκαταλελειμμένα στον δρόμο, έτσι διακρίνουμε πολλές αντιστοιχίες και στο θέμα της πνευματικής υιοθεσίας. Πνευματική αναδοχή στην κυριολεξία είναι το ολοκληρωτικό δόσιμο της ψυχής σου υπέρ της ψυχής του άλλου.
Υπάρχει και αναδοχή μόνο ως προς τα αμαρτήματα του παρελθόντος, καθώς και ως προς τα αμαρτήματα μόνο που θα ακολουθήσουν. Υπάρχει ακόμη και αναδοχή κατά την οποία αναλαμβάνουμε μόνο το βάρος των δικών μας εντολών, επειδή υπάρχει έλλειψη πνευματικής δυνάμεως και απαθείας. Αλλά και στην πρώτη μορφή της τελείας αναδοχής η ευθύνη και το βάρος που σηκώνουμε είναι ανάλογο με την εκκοπή του θελήματος που επιβάλλουμε.
58. Ο γνήσιος υιός γνωρίζεται ποιος είναι στην απουσία του πατέρα του. Ας παρατηρεί ο Γέροντας και ας σημειώνει καλά όσους του αντιμιλούν και του αντιστέκονται, και επί παρουσία υψηλών προσώπων ας τους επιτιμά με βαρύτατες επιπλήξεις και τιμωρίες, έστω και αν πικραίνονται πολύ από τους εξευτελισμούς αυτούς. Με αυτόν τον τρόπο εμπνέει φόβο και στους άλλους. Και είναι βέβαια συμφερότερο με την τιμωρία τού ενός να σωφρονίζονται οι πολλοί.
59. Υπάρχουν μερικοί που ανέλαβαν φορτία άλλων, υπεράνω των δυνάμεων τους από πνευματική αγάπη φέροντας στον νου τους Εκείνον που είπε: «Μεγαλύτερη αγάπη από αυτήν κανείς δεν έχει» κ.τ.λ. (Ιω. ιε΄ 13). Υπάρχουν και άλλοι που έχουν λάβει ίσως από τον Θεό την δύναμη της πνευματικής αναδοχής και εν τούτοις δεν αναλαμβάνουν με ευχαρίστηση χάρη της σωτηρίας του αδελφού ξένα φορτία.
Εγώ αυτούς τους ελεεινολόγησα ως ανθρώπους χωρίς αγάπη, ενώ για τους προηγουμένους βρήκα να ταιριάζει κάποιος λόγος της Γραφής: «Όποιος εξάγει από τον ανάξιο τον άξιο, θα είναι σαν στόμα μου» (Ιερ. ιε΄ 19). Και «όπως συμπεριφέρθηκες στον άλλον, έτσι ας συμβεί και σ΄ εσένα» (Οβδ. 15).
60. Παρακαλώ να προσέξεις και το εξής: Η «κατ’ έννοιαν» αμαρτία του Γέροντα λογαριάζεται πολλές φορές βαρύτερη από την «κατ’ ενέργειαν» αμαρτία του υποτακτικού. Όπως ακριβώς είναι ελαφρότερο το πταίσμα του στρατιώτη από την άσχημη και άστοχη απόφαση του στρατηγού.
61. Να νουθετείς τους υποτακτικούς σου, να μην εξομολογούνται με λεπτομερή περιγραφή του είδους των τα σαρκικά αμαρτήματα της λαγνείας. Όλα όμως τα υπόλοιπα να τα φέρουν στην σκέψη τους νύχτα και ημέρα λεπτομερώς.
62. Γύμναζε τους υποτακτικούς σου να είναι μεταξύ τους τελείως ειλικρινείς και ακέραιοι. Αλλά προς τους δαίμονες να είναι πολύ προσεκτικοί.
63. Ας μη σου διαφεύγει σε τι αποσκοπούν και που καταλήγουν οι διάφορες σχέσεις των προβάτων της ποίμνης σου μεταξύ τους. Διότι οι λύκοι επιδιώκουν να καταστρέφουν τους αγωνιστές μέσω των ράθυμων.
64. Μη το θεωρείς κοπιαστικό να προσεύχεσαι – εφ’ όσον σου το ζητούν – και για τους εντελώς αμελείς. Και θα προσεύχεσαι όχι για να ελεηθούν – διότι είναι αδύνατο, εάν δεν συνεργήσουν κι εκείνοι – αλλά για να ξυπνήσει μέσα τους ο Θεός τον ζήλο.
65. Οι αδύνατοι ας μη συντρώγουν με αιρετικούς, όπως έχει ορισθεί από τους ιερούς κανόνες. Όσοι όμως με την χάρη του Κυρίου είναι δυνατοί, εάν προσκαλούνται με εμπιστοσύνη και καλή προαίρεση από αυτούς, και θέλουν να υπάγουν, ας πηγαίνουν προς δόξα Κυρίου.
66. Μη προφασίζεσαι άγνοια (για τις αμαρτίες που διέπραξες). Γιατί όποιος δεν γνώριζε και έπραξε άξια τιμωριών, θα τιμωρηθεί γιατί δεν φρόντισε να μάθει.
67. Είναι ντροπή για τον Ποιμένα να φοβάται τον θάνατο, (πράγμα που δεν ταιριάζει ούτε στον υποτακτικό), αφού η υπακοή χαρακτηρίζεται ακριβώς ως αφοβία του θανάτου.
68. Ερεύνα, ω μακάριε, ποια αρετή είναι που χωρίς αυτή κανείς δεν πρόκειται να δει τον Κύριο [5]. Και αυτήν την αρετή πριν από όλα φρόντιζε να την αποκτήσουν τα τέκνα σου. Και ας τα απαλλάξεις τελείως από τον πειρασμό να βλέπουν γύρω τους πρόσωπα με απαλή και κάπως γυναικεία όψη.
69. Σε όλους τους εν Κυρίω υποτακτικούς μας, ας είναι ξεχωριστές οι κατοικίες και οι τάξεις ανάλογα με τις ηλικίες τους. Έτσι δεν θα χρειασθεί να διώξουμε κανέναν από το λιμάνι.
70. Πριν από την νόμιμη ενηλικίωση, όπως αυτή ορίζεται από τους κοσμικούς, ας μην επιθέσουμε σε κανέναν τα χέρια μας (δηλαδή ας μη κείρουμε κανέναν μοναχό). Μήπως συμβεί μερικά πρόβατα να οδηγηθούν από άγνοια στο σχήμα και, όταν αργότερα έλθουν σε επίγνωση και δεν μπορούν να υπομείνουν «το βάρος και τον καύσωνα», λιποτακτήσουν προς τον κόσμο, πράγμα το οποίο δεν θα είναι ακίνδυνο γι’ αυτούς, που βιάσθηκαν να τους κείρουν.
71. Ποιος άραγε έγινε τέτοιος πνευματικός «οικονόμος» από τον Θεό, ώστε να μην έχει ο ίδιος ανάγκη από τις βρύσες των δακρύων του και τους μόχθους του, και να τις προσφέρει άφθονα στον Θεό για την ψυχική κάθαρση των άλλων;
72. Ψυχές και μάλιστα σώματα μολυσμένα και ακάθαρτα, μη σταματήσεις ποτέ να σπογγίζεις (και να καθαρίζεις). Για να ζητήσεις με παρρησία από τον καλό Αγωνοθέτη όχι μόνο δικούς σου στεφάνους, αλλά και των άλλων ψυχών.
73. Γνώρισα ασθενή που καθάρισε με την πίστη του την ασθένεια άλλου ασθενούς. Το πέτυχε αυτό ικετεύοντας υπέρ εκείνου τον Θεό με επαινετή αναίδεια και θυσιάζοντας την ψυχή του χάρη της άλλης ψυχής, με ταπεινό βέβαια φρόνημα. Αυτός ύστερα από την θεραπεία του άλλου πέτυχε και την δική του θεραπεία. Ομοίως γνώρισε και άλλον που έκανε το ίδιο, αλλά με υπερηφάνεια. Αυτός άκουσε (τον Κύριο) να τον επιτιμά, λέγοντας, «ιατρέ θεράπευσον σεαυτόν» (Λουκ. δ΄ 23).
74. Είναι δυνατόν να εγκαταλείψει κανείς κάποιο αγαθό χάριν ενός μεγαλύτερου αγαθού. Όπως έκανε εκείνος που απέφυγε το μαρτύριο όχι από δειλία, αλλά χάριν εκείνων που ωφελούνταν και σώζονταν από αυτόν [6].
75. Υπάρχει και άλλος που για να περισώσει την τιμή του πλησίον παρέδωσε τον εαυτό του στην ατίμωση. Αυτός, αν και στα μάτια των πολλών φαίνεται ως αμαρτωλός και φιλήδονος, στην πραγματικότητα είναι «ως πλάνος και αληθής» (Β΄ Κορ. ς΄ 8).
76. Εάν εκείνος που κατέχει λόγους ωφελείας και δεν τους μεταδίδει άφθονα, δεν θα μείνει ατιμώρητος, πόσο άραγε, αγαπητέ μου, κινδυνεύουν όσοι μπορούν και με τον ζήλο των έργων τους ακόμη να βοηθήσουν τους ταλαιπωρούμενους, και οι οποίοι εν τούτοις δεν δείχνουν προθυμία να συγκοπιάσουν μαζί τους;
77. Λύτρωσε άλλους, συ που λυτρώθηκες από τον Θεό. Συ που σώθηκες, σώσε αυτούς που οδηγούνται στον θάνατο και μη τσιγκουνευθείς να εξαγοράσεις αυτούς που φονεύονται από τους δαίμονες. Αυτό είναι το μεγαλύτερο έπαθλο του Θεού, ανώτερο από κάθε άλλη ανθρώπινη, ή αγγελική εργασία, ή θεωρία.
78. Σαν συνεργάτη των ασωμάτων και νοερών δυνάμεων καθιστά τον εαυτό του εκείνος ο οποίος, με την καθαρότητα που του δόθηκε από τον Θεό, σπογγίζει την ακαθαρσία των άλλων (και την καθαρίζει) και προσφέρει έτσι στον Θεό από «επίμωμα» «άμωμα» δώρα. Διότι αυτό είναι συνεχώς το μοναδικό έργο των θείων λειτουργών – «πάντες οι κύκλω αυτού οίσουσι (=θα φέρουν) δώρα» (Ψαλμ. οε΄ 12), δηλαδή ψυχές.
79. Τίποτε άλλο δεν δείχνει περισσότερο την φιλανθρωπία και αγαθότητα τού Πλάστη μας προς εμάς, όσο το ότι εγκατέλειψε τα ενενήκοντα εννέα πρόβατα για να αναζητήσει το «πεπλανημένο». Πρόσεχε λοιπόν και συ, ω αξιοθαύμαστε, και όλον σου τον ζήλο, την αγάπη, την θέρμη, την επιμέλεια και την προς τον Θεό ικεσία σου δείξε τα στον περισσότερο «πεπλανημένο και συντετριμμένο». Στις μεγάλες άλλωστε ασθένειες και πληγές αντιστοιχούν αναμφίβολα και μεγάλοι μισθοί.
80. Ας εξετάσουμε και ας προσέξουμε και ας ενεργήσουμε αναλόγως. Ο Γέροντας δεν πρέπει πάντοτε να αποδίδει το δίκαιο, λόγω της αδυναμίας ορισμένων αδελφών. Έτυχε να δω κάποιον σοφώτατο δικαστή να δικάζει δύο αδελφούς. Και τον μεν ένοχο ως περισσότερο αδύνατο τον ανακήρυξε αθώο, τον δε αθώο ως ανδρείο και καρτερικό τον καταδίκασε ως ένοχο∙ ώστε να μη αυξηθεί με την δικαιοσύνη η διάσταση. Ιδιαιτέρως όμως και χωριστά είπε στον καθένα εκείνα που έπρεπε και μάλιστα στον ψυχικά ασθενή.
81. Η χλοερή πεδιάδα είναι κατάλληλη για τα πρόβατα. Και η διδαχή και υπόμνηση του θανάτου είναι ό,τι πιο κατάλληλο για κάθε λογικό πρόβατο, και έχει την δύναμη να θεραπεύσει κάθε είδους ψώρα.
82. Όταν επιθεωρείς και εξετάζεις τους ανδρείους, να τους εξευτελίζεις χωρίς λόγο εμπρός στους αδυνάτους, ώστε με το φάρμακο του ενός να θεραπεύσεις το τραύμα του άλλου, και να παιδαγωγήσεις τους παραλύτους να γίνουν στερεοί.
83. Πουθενά δεν φαίνεται ο Θεός να δημοσίευσε εξομολόγηση που άκουσε. Και τούτο, για να μην ανακόψει και δυσκολεύσει με την αποκάλυψη τους εξομολογούμενους και τους κάνει έτσι να πέσουν σε ανίατη ασθένεια.
84. Και εάν έχουμε προορατικό χάρισμα, ας μην πούμε εμείς πρώτοι τα σφάλματα στους ενόχους, αλλά καλύτερα με πλάγια λόγια ας τους παρακινήσουμε να τα εξομολογηθούν οι ίδιοι. Διότι έτσι με την εξαγόρευση που θα μας κάνουν, τους παρέχεται πλούσια συγχώρηση. Και μετά την εξομολόγηση ας τους προσφέρουμε την δυνατότητα να έχουν προς εμάς περισσότερο θάρρος και σχέσεις απ’ ό,τι προηγουμένως.
Διότι έτσι προοδεύουν πολύ στην εμπιστοσύνη και την αγάπη απέναντί μας. Οφείλουμε ακόμη να τους παρέχουμε υπόδειγμα άκρας ταπεινώσεως, αλλά και να τους εκπαιδεύσουμε να αισθάνονται φόβο (και σεβασμό) απέναντι μας. Και σε όλα πρέπει να δείχνεις υπομονή, εκτός από την περίπτωση της ανυπακοής.
85. Πρόσεξε μήπως η υπέρ το δέον ταπείνωση, σου συσσωρεύσει κάρβουνα αναμμένα στην κεφαλή των τέκνων σου.
86. Εξέτασε μήπως δεις δένδρα, τα οποία στον δικό σου αγρό πιάνουν άδικα τον τόπο, ενώ μπορούν ίσως να καρποφορήσουν σε άλλο. Αυτά μην αμελήσεις να τα συμβουλεύσεις με αγάπη να αποσπασθούν από τον δικό σου αγρό και να μεταφυτευθούν αλλού.
87. Υπάρχουν περιπτώσεις που ο Γέροντας μπορεί ακίνδυνα (να βοηθεί πνευματικά και) να κατεργάζεται την αρετή σε ακατάλληλους τόπους, δηλαδή σε κοσμικότερους και φιλήδονους.
88. Ας εξετάζει λοιπόν καλά (ο Γέροντας) κάθε πρόβατο που πρόκειται να δεχθεί στην ποίμνη του. Διότι ο Θεός δεν απαγορεύει να απορρίψουμε και να απομακρύνουμε εκείνο που θα κρίναμε ακατάλληλο.
89. Εάν ο ιατρός διαθέτει την εσωτερική ησυχία, τότε δεν χρειάζεται και τόσο την εξωτερική, προκειμένου να υποβοηθείται στην φροντίδα των ασθενών. Εάν όμως στερείται την πρώτη, τότε ας χρησιμοποιήσει την δεύτερη.
90. Δεν υπάρχει άλλο δώρο πιο ευπρόσδεκτο από τον Θεό, όσο το να Του προσφέρουμε λογικές ψυχές δια της μετανοίας. Ο κόσμος ολόκληρος δεν αξίζει όσο η ψυχή. Διότι αυτός (είναι φθαρτός και) παρέρχεται, ενώ η ψυχή και είναι και παραμένει άφθαρτη. Μη μακαρίζεις λοιπόν, ω μακάριε, αυτούς που προσφέρουν χρήματα, αλλά εκείνους που αφιερώνουν στον Χριστό λογικά πρόβατα.
91. Να καταστήσεις άμωμο και καθαρό το ολοκαύτωμα που προσφέρεις. Διότι διαφορετικά, σε τίποτε δεν ωφέλησες τον εαυτό σου με την θυσία αυτή.
92. Όπως πρέπει να εννοούμε το ευαγγελικό ρητό «έπρεπε να παραδοθεί ο υιός του ανθρώπου, αλλά αλλοίμονο σ΄ εκείνον ο οποίος θα τον παραδώσει» (Μαρκ. ιδ΄ 21), έτσι ας εννοήσεις, από την αντίθετη πλευρά, ότι «πολλοί έπρεπε να σωθούν – όσοι βέβαια θα ήθελαν – μισθό όμως θα πάρουν εκείνοι, δια των οποίων μετά τον Κύριο έγινε η σωτηρία».
93. Περισσότερο από όλα, ω σεπτέ φίλε μου, μας χρειάζεται δύναμη πνευματική. Ώστε αυτούς που επιχειρήσαμε να τους εισαγάγουμε στα Άγια των Αγίων, και αποφασίσαμε να τους δείξουμε τον Χριστό αναπαυόμενο επάνω στην μυστική και κρυφή τράπεζα, όταν τους δούμε να πιέζονται και να στεναχωρούνται, και μάλιστα σ’ αυτά τα πρόθυρα της εισόδου, από τον όχλο (των πειρασμών) που θέλουν να τους εμποδίσουν, τότε ας τους πιάσουμε από το χέρι σαν τα νήπια και ας τους ελευθερώσουμε από τον όχλο των λογισμών αυτών.
Και εάν μερικοί από αυτούς είναι πολύ νήπιοι ή αδύνατοι, τότε είναι ανάγκη να τους σηκώσουμε και να τους κρατήσουμε στους ώμους μας, μέχρις ότου περάσουν από την θύρα της πραγματικά στενής εισόδου. Διότι σ΄ αυτό το σημείο συναντάται συνήθως όλη η αποπνικτική πίεση και θλίψη. Γι’ αυτό και κάποιος έλεγε γι’ αυτήν: «Τούτο κόπος εστίν ενώπιον μου, έως ού εισέλθω είς το αγιαστήριον του Θεού» (Ψαλμ. οβ΄ 16-17).
94. Μιλήσαμε στα προηγούμενα, ω μεγάλε πάτερ, για εκείνον τον μεγάλο πατέρα και διδάσκαλο, πόσο πολύ ήταν ενδεδυμένος την άνω σοφία, ανυπόκριτος, ελεγκτικός, ακριβής, νηφάλιος, συγκαταβατικός, χαρούμενος στην ψυχή∙ και το πιο θαυμάσιο από όλα, ότι παιδαγωγούσε με περισσότερη ακρίβεια όσους έβλεπε ότι επιθυμούσαν την σωτηρία τους. Όσους πάλι έβλεπε να έχουν ίδιον θέλημα ή προσπάθεια, τους στερούσε με τέτοιον τρόπο αυτό που επιθυμούσαν, ώστε του λοιπού να προσέχουν όλοι να μη δείχνουν καθόλου ότι έχουν ίδιον θέλημα ή ιδιαίτερες συμπάθειες.
Έλεγε μάλιστα ο αείμνηστος και τούτο: Είναι καλύτερο να διώξεις κάποιον από το Μοναστήρι, παρά να τον αφήσεις να κάνει το θέλημα του. Διότι εκείνος που έδιωξε κάποιον, έκανε πολλές φορές τον διωγμένο ταπεινότερο και τον έμαθε ακόμη να κόβει στο εξής το θέλημα του. Ενώ εκείνος που δήθεν από φιλανθρωπία και συγκατάβαση έκανε χάρη σ΄ αυτούς που επέμειναν στο θέλημα τους, θα τους κάνει ώστε την ώρα του θανάτου τους να τον καταριούνται ελεεινά, διότι μάλλον τους εξαπάτησε παρά τους ωφέλησε.
Μπορούσες λοιπόν να δεις εκείνον τον Μέγα, μετά την εσπερινή ακολουθία να κάθεται επάνω σ΄ έναν θρόνο – εξωτερικά πλεγμένο από ξύλο και εσωτερικά με πνευματικά χαρίσματα – σαν να ήταν βασιλιάς και να τον περικυκλώνουν σαν σοφές μέλισσες όλοι οι αδελφοί της καλής συνοδείας και να ακούουν σαν από στόμα Θεού τα λόγια και τις εντολές του.
Στον έναν διέταζε να απαγγείλει πενήντα, στον άλλον τριάντα και στον άλλον εκατό ψαλμούς. Σε άλλον να κάνει τόσες μετάνοιες. Σε άλλον να κοιμηθεί καθιστός. Στον έναν να κάνει ορισμένη ώρα ανάγνωση και στον άλλον να κάνει ορισμένη ώρα προσευχή.
Επί πλέον όρισε δύο αδελφούς ως επιτηρητές, για να παρατηρούν την ημέρα αυτούς που άνοιγαν συζητήσεις ή έπεφταν σε οκνηρία, και να τους διορθώνουν∙ και την νύχτα να παρακολουθούν όσους αγρυπνούσαν άκαιρα και να επιβλέπουν για άλλα πράγματα που δεν επιτρέπεται να γράψω. Ακόμη δε και στο ζήτημα της τροφής είχε ορίσει εκείνος ο Μέγας στην τάξη του καθενός. Διότι δεν είχαν όλοι ένα φαγητό ή όμοιο, αλλά ρυθμιζόταν στον καθένα ανάλογα με την κατάσταση του.
Σε άλλους ο καλός διαχειριστής έδινε ασκητικότερα και λιγότερα φαγητά, και σε άλλους πλουσιότερα. Και το αξιοθαύμαστο ήταν, ότι όλοι αγόγγυστα εκτελούσαν την εντολή του σαν να προερχόταν από το στόμα του Θεού. Υπήρχε στην εξουσία του αειμνήστου και μία λαύρα, στην οποία ο τέλειος κατά πάντα Ηγούμενος εγκαθιστούσε τους αδελφούς της Μονής που ήταν ικανοί για την ησυχαστική ζωή.
95. Μη κάνεις, σε παρακαλώ, τους απλούς και ευθείς μοναχούς να γίνουν πονηροί και πολύπλοκοι στους λογισμούς τους. Αντίθετα, ει δυνατόν, φρόντιζε να μεταβάλλεις τους πονηρούς σε απλούς – πράγμα θαυμαστό και δυσκατόρθωτο!
96. Ο τελείως καθαρισμένος από τα πάθη, ένεκα της δικής του απαθείας σαν θεϊκός δικαστής θα κάνει με ακρίβεια την κρίση του. Διότι η έλλειψη της απαθείας τύπτει την καρδία του δικαστή και δεν τον αφήνει να τιμωρεί και να καθαρίζει τα πάθη όπως πρέπει.
97. Την ακέραιη πίστη και τα ευσεβή δόγματα ας αφήσεις πριν από όλα κληρονομιά στα τέκνα σου, ώστε όχι μόνο τα τέκνα σου, αλλά και τους εγγονούς σου να οδηγήσεις στον Κύριο δια της οδού της Ορθοδοξίας.
98. Αυτούς που είναι γεμάτοι νεανικό σφρίγος μη λυπάσαι να τους εξασθενίζεις και να τους δαμάζεις, ώστε να σε δοξάσουν την ώρα του θανάτου τους.
99. Ας έχεις, ω πάνσοφε, και σ΄ αυτό το σημείο ως υπόδειγμα τον μέγα Μωυσή. Διότι και αυτός δεν κατόρθωσε να ελευθερώσει από τον Φαραώ τους υπηκόους, αν και τον ακολουθούσαν με προθυμία, παρά αφού έφαγαν τον άζυμο άρτο με τα πικρά χόρτα. Άζυμος άρτος σημαίνει ψυχή χωρίς το πρόσθετο στοιχείο, (το προζύμι), του ιδίου θελήματος. Διότι αυτό είναι εκείνο που δημιουργεί «φούσκωμα» και έπαρση. Ο άζυμος άρτος αντίθετα πάντοτε παραμένει ταπεινός. Και ως πικρά χόρτα ας εννοήσουμε άλλοτε την δριμύτητα που φέρει η εντολή του Γέροντα, και άλλοτε την θλίψη που φέρει η πικρία της νηστείας.
100. Εγώ, ω μεγάλε πάτερ, καθώς σου γράφω αυτά, νομίζω ότι ακούω εκείνον που λέει: «Εσύ που διδάσκεις τον άλλο, δεν γίνεσαι διδάσκαλος του εαυτού σου;» (Ρωμ. β΄ 21).
Και τώρα τα εξής μόνο θα πω και θα σταματήσω τον λόγο: Ψυχή που με την καθαρότητα ενώθηκε με τον Θεό, δεν χρειάζεται άλλον διδασκαλικό λόγο, διότι η μακάρια φέρει μέσα την τον αιώνιο Λόγο ως μυσταγωγό και οδηγό και φωτιστή. Τέτοια ακριβώς έχω αντιληφθεί ότι είναι και η δική σου ιερώτατη και ολοφώτεινη κεφαλή. Γνωρίζω καλά την πάναγνη γνώμη και διάθεση της, όχι απλώς από λόγια, αλλά από έργα και προσωπική πείρα∙ και γνωρίζω ότι εξαστράπτει με την πραότητα της που φονεύει τα θηρία και με την ταπείνωση της – αρετές όμοιες με εκείνες του μεγάλου νομοθέτη Μωυσή.
Αυτόν ακολουθώντας κατά πόδας, ω καρτερικότατε, και προχωρώντας συνεχώς προς τα ύψη, λίγο ακόμη και θα τον ξεπερνούσες – εννοώ στο εγκώμιο της αγνότητος και στο βραβείο της σωφροσύνης -, δια των οποίων ιδιαίτερα και αποκλειστικά μπορούμε να πλησιάσουμε τον Θεό, που είναι πάναγνος, που δίνει κάθε απάθεια και ενισχύει στην απόκτηση της, και που μεταβιβάζει με αυτήν (την απάθεια) από την γη στον ουρανό όσους ζουν ακόμη στην γη.
Ανέβηκες δε στα ύψη αυτών των αρετών, όπως ο φίλος της αγνότητος Ηλίας, σαν με πύρινο άρμα με ακούραστα πόδια, και όχι μόνο τον Αιγύπτιο φόνευσες και απέκρυψες το κατόρθωμα μέσα στην άμμο της ταπεινοφροσύνης, αλλά επί πλέον έτρεξες προς το όρος. Εκεί με ακανθώδη και δυσκολοβάδιστη στα θηρία πορεία αντίκρυσες τον Θεό και αξιώθηκες να απολαύσεις την φωνή και την λάμψη Του.
Και έλυσες τα υποδήματα σου, δηλαδή κάθε περίβλημα και κάλυμμα των νεκρών αμαρτωλών παθών. Και έπιασες από την ουρά, δηλαδή από την άκρη τον Άγγελο που έγινε Δράκοντας και τον έριξες σαν μέσα στην φωλιά του σε βαθύτατο λάκκο και ζοφερό σκοτάδι. Αλλά και τον Φαραώ νίκησες, τον υψηλό και αγέρωχο, και τους Αιγυπτίους τρομοκράτησες και κατέπληξες και τα πρωτότοκα τους – το μεγαλύτερο κατόρθωμα – θανάτωσες.
Γι’ αυτό ο Κύριος σαν σε ακλόνητο και ακράδαντο, σου εμπιστεύθηκε την καθοδήγηση των αδελφών. Εσύ, ω οδηγέ, οδηγώντας αυτούς, τους απομάκρυνες άφοβα και τους ελευθέρωσες από τον Φαραώ και από τον ακάθαρτο πηλό της πλινθοποιίας. Και τους μετέδωσες και τους έκανες να γευθούν και να γνωρίσουν καλά το πυρ του Θεού και την νεφέλη της αγνότητος που σβήνει και εξαφανίζει όλη την φλόγα (των αμαρτωλών επιθυμιών).
Επί πλέον διασκόρπισες εμπρός τους την ερυθρά και φλογισμένη θάλασσα (της σαρκικής πυρώσεως) – την θάλασσα στην οποία ιδιαίτερα κατά κανόνα οι περισσότεροι κινδυνεύουμε – και τους ανέδειξες με την ράβδο σου και την ποιμενική σου επιστήμη νικητές και τροπαιούχους, και έπνιξες τελειωτικά όλους τους εχθρούς που τους κατεδίωκαν από πίσω.
Αλλά και μετά από αυτό τον Αμαλήκ της οιήσεως, αυτόν, που συνήθως συναντούν οι νικητές έπειτα από την νίκη της θάλασσας, τον κατατρόπωσες με την έκταση των χεριών σου, καθώς στεκόσουν ανάμεσα στην πράξη και στην θεωρία και προσευχόσουν για τον θεοφώτιστο λαό σου. Νίκησες τα ειδωλολατρικά έθνη. Ανέβασες προς το όρος της απαθείας αυτούς που σε ακολουθούν.
Τους χειροτόνησες ιερείς (πνευματικών θυσιών). Παρέδωσες τον νόμο της (πνευματικής) περιτομής, με την οποία εάν δεν καθαρισθούμε είναι αδύνατο να δούμε τον Θεό. Ανέβηκες πολύ υψηλά παραμερίζοντας κάθε σκοτεινό σύννεφο και ζόφο και θύελλα, παραμερίζοντας δηλαδή το «τρίγνοφο» [7] σκοτάδι της αγνοίας.
Προσέγγισες στο φως, το οποίο σου παρουσιάσθηκε κατά πολύ σεβασμιότερο και λαμπρότερο και ανώτερο από ό,τι στην βάτο. Αξιώθηκες να ακούσεις την θεϊκή φωνή. Αξιώθηκες θεϊκής θεωρίας και προφητικής χάριτος. Είδες κατά κάποιον τρόπο, ζώντας ακόμη στην γη, τα «πίσω του Θεού», δηλαδή τα μελλοντικά μεγαλεία, τον πλήρη φωτισμό της γνώσεως που μας αναμένει στην μέλλουσα ζωή.
Έπειτα άκουσες και την φωνή που σου είπε: «Δεν θα δει άνθρωπος το πρόσωπο μου» (Εξοδ. λγ΄ 20). Γι’ αυτό και κατέβηκες από εκείνη την θέα του Θεού στην βαθύτατη κοιλάδα της ταπεινώσεως, στο Χωρήβ, φέροντας μαζί σου και τις πλάκες που ανυψώνουν στην γνώση του θεϊκού θελήματος, και έχοντας ακτινοβόλο και δοξασμένο το πρόσωπο της ψυχής και του σώματος.
Αλλοίμονο όμως για το θέαμα που αντίκρυσες εν συνεχεία: Το χρυσό μοσχάρι που κατασκεύασαν! Αυτό είναι έργο της δικής μου συνοδείας. Αλλοίμονο για την συντριβή των πλακών!
Τι έκανες έπειτα; Πήρες τον λαό σου από το χέρι. Τον πέρασες μέσα από την έρημο. Ίσως δε και όταν κάποτε συνέβη να φλέγεται από την εσωτερική του φλόγα, του άνοιξες πηγή ύδατος δακρύων με το ξύλο, δηλαδή με την σταύρωση «της σαρκός, σύν τοίς παθήμασι και ταίς επιθυμίαις» (Γαλ. ε΄ 24). Πολεμείς έπειτα τα εχθρικά έθνη που συναντάς και τα κατακαίς με το πυρ του Κυρίου. Φθάνεις στον Ιορδάνη -τίποτε δεν εμποδίζει να παραποιήσω και να προχωρήσω λίγο πιο πέρα την διήγηση – και όπως ο Ιησούς του Ναυή χωρίζεις σε τμήματα τον λαό με τον λόγο σου.
Εν συνεχεία διαιρείς τα ύδατα, και αυτά που ήταν εμπρός, (δηλαδή τα εισαγωγικά δάκρυα), τα άφησες να χυθούν στην αλμυρή και Νεκρή θάλασσα, να χυθούν δηλαδή για την νέκρωση των παθών. Ενώ τα ύδατα που έρχονται από επάνω, δηλαδή τα (τελειοποιά) δάκρυα της αγάπης που προέρχονται εκ της άνωθεν χάριτος, τα σταθεροποίησες στους οφθαλμούς των νοητών Ισραηλιτών σου, (δηλαδή των μαθητών σου).
Έπειτα τους διατάζεις να πάρουν δώδεκα πέτρες, που σημαίνει ή ότι τους δείχνεις τον δρόμο των Αποστόλων ή ότι υπονοείς την νίκη των οκτώ περίπου εθνών και παθών και εν συνεχεία την απόκτηση των τεσσάρων μεγάλων και γενικών αρετών [8].
Απομακρύνεσαι και αφήνεις πλέον πίσω σου οριστικά την περιοχή της άγονης και Νεκρής θάλασσας. Φθάνεις εμπρός στην εχθρική πόλη. Σαλπίζεις με την προσευχή κατά την διάρκεια του εβδόμου κύκλου, δηλαδή κατά την διάρκεια της επίγειας ανθρώπινης ζωής [9]. Κατακρήμνισες την πόλη. Νίκησες. Έτσι μπορείς να ψάλλεις και συ προς τον άυλο και αόρατο Σύμμαχο σου: «Οι ρομφαίες του εχθρού εκμηδενίσθηκαν και τις πόλεις των παθών μου κατέστρεψες» (πρβλ. Ψαλμ. θ΄ 7).
Θέλεις να πω το σπουδαιότερο και γενναιότερο από όλα; Ανέβηκες στην Ιερουσαλήμ, που είναι η όραση της τελείας ψυχικής ειρήνης. Βλέπεις τον Χριστό, τον Θεό της ειρήνης. Συγκακοπαθείς «ως καλός στρατιώτης» (Β΄ Τιμ. β΄ 3). Συσταυρώνεσαι κατά την σάρκα «σύν τοίς παθήμασι και ταίς επιθυμίαις» (Γαλ. ε΄ 24). Και έτσι δικαίως γίνεσαι, όπως ο Χριστός, «Θεός του Φαραώ» (Έξοδ. ζ΄ 1) και όλης της εχθρικής του δυνάμεως.
Εν συνεχεία συνθάπτεσαι και συγκατέρχεσαι στον άδη, στην άβυσσο δηλαδή της θεολογίας και των αρρήτων μυστηρίων. Αλείφεσαι με μύρα και ευωδιάζεσαι από τις συγγενικές και αγαπημένες γυναίκες, δηλαδή από τις αρετές. Ανασταίνεσαι, – τι με εμποδίζει να το πω και αυτό, όταν και στον ουρανό ευρίσκεσαι και κάθεσαι εν δεξιά του Πατρός [10];
Ω, τι διέδωσαν οι εχθροί, ότι εκλάπη το σώμα σου! – ανασταίνεσαι και συ τριήμερος, μετά την νίκη δηλαδή των τριών τυράννων που αντιστοιχεί μάλλον, για να γίνω πιο σαφής, με την νίκη του σώματος, της ψυχής και του πνεύματος. Ή και μετά την κάθαρση του τριμερούς της ψυχής, του επιθυμητικού δηλαδή, του συναισθηματικού και του διανοητικού.
Έρχεσαι τέλος επάνω στο όρος των Ελαιών – πρέπει να συντμήσω τον λόγο και να μη σοφίζομαι περιττά, γράφοντας μάλιστα προς εσένα τον πλήρη σοφίας και ανώτερο από όλους μας στην γνώση των «υπέρ εμάς» πραγμάτων – για το οποίο όρος ένας καλός δρομέας κελαηδούσε και έλεγε: «Όρη τα υψηλά ταίς ελάφοις» (Ψαλμ. ργ΄ 18), για τις ψυχές δηλαδή που εξολοθρεύουν τα θηρία [11].
Τρέχοντας λοιπόν και συ μαζί με αυτόν έφθασες στην άκρη του όρους. Ανέβλεψες προς τον ουρανό – πάλι θα επαναφέρω τον λόγο στον συμβολισμό του Λόγου -, ευλόγησες εμάς τους μαθητές σου, είδες να προβάλλει εμπρός σου στηριγμένη στον ουρανό η κλίμακα των αρετών.
Σ΄ αυτήν την κλίμακα σύμφωνα με την χάρη που σου δόθηκε από τον Θεό «σαν σοφός αρχιτέκτονας έβαλες το θεμέλιο» (Α΄ Κορ. γ΄ 10), ή μάλλον την κατασκεύασες ολόκληρη, μολονότι από την πολλή σου ταπεινοφροσύνη πίεσες εμάς τους ανόητους και μας παραπλάνησες να σου δανείσουμε το ρυπαρό μας στόμα για να το χρησιμοποιήσεις στον λαό σου.
Και αυτό δεν είναι περίεργο, διότι σύμφωνα με την συμβολική διήγηση και ο Μωυσής συνήθιζε να αποκαλεί τον εαυτό του ισχνόφωνο και βραδύγλωσσο. Ο Μωυσής όμως αξιώθηκε να έχει άριστο βοηθό και «λογοδότη» τον Ααρών. Ενώ εσύ, ο μυημένος στα άρρητα μυστήρια του Θεού, δεν γνωρίζω πως παρορμήθηκες να έλθεις σ΄ εμένα, μία άνυδρη πηγή γεμάτη από αιγυπτιακούς βατράχους ή μάλλον από κάρβουνα.
Επειδή όμως δεν πρέπει να σταματήσω αφήνοντας ατελείωτο τον δρόμο του λόγου που αφορά εσένα, ω ουρανοδρόμε, συνεχίζω υφαίνοντας πάλι τον ποικιλόμορφο στολισμό του κάλλους σου:
Προχώρησες στο άγιο όρος, ανύψωσες το βλέμμα προς τον ουρανό, πάτησες το πόδι σου στην άκρη, έτρεξες, ανέδραμες, ανυψώθηκες, «επέβης επί χερουβείμ», δηλαδή στις αγγελικές αρετές, «και επετάσθης» (Ψαλμ. ιζ΄ 11), και «ανέβης εν αλαλαγμώ» (Ψαλμ. μς΄ 6), αφού κατατρόπωσες τον εχθρό. Μας άνοιξες τον δρόμο, προηγήθηκες, αλλά και τώρα ακόμη ηγείσαι και προηγείσαι όλων μας, διότι έχεις τρέξει και έχει φθάσει στην κορυφή της οσίας Κλίμακος και έχεις ενωθεί με την αγάπη.
Η δε αγάπη είναι ο Θεός (Α΄ Ιω. δ΄ 8).
Αυτώ η δόξα εις τους αιώνας.
Αμήν.
[1] Η κατάκτηση της θείας σοφίας και του τίτλου του διδασκάλου για την Ορθόδοξο Ανατολή προϋπέθετε πάντοτε την αγιότητα του βίου και τον άνωθεν φωτισμό. Σχετικώς παρατηρεί και ο ιερός Χρυσόστομος ότι η καθαρότητα του βίου καθιστά τον άνθρωπο θεοδίδακτο και ανενδεή μελέτης βιβλίων – «του Πνεύματος την χάριν αντί βιβλίων γενέσθαι ταίς ημετέραις ψυχαίς και καθάπερ ταύτα διά μέλανος, ούτω τάς καρδίας τάς ημετέρας διά Πνεύματος εγγεγράφθαι» (Α΄ ομιλία στο κατά Ιωάννη, προοίμιο).
[2] Εννοεί τους Αγγέλους. Ίσως όμως να εννοεί και τους Αγίους.
[3] Στην Ορθόδοξη ασκητική παράδοση είναι κοινή πίστη ότι σε αγίους τόπους ή σε ιερές χρονικές περιόδους (δεσποτικές, θεομητορικές εορτές κ.λ.π.), η Χάρη προσφέρεται πλουσιότερη και η θεία μέθεξη παρουσιάζεται εντονότερη. Η εν λόγω πεποίθηση του οσίου Ιωάννου υποσημαίνει και το έξοχο εκκλησιαστικό του φρόνημα.
[4] Εννοεί τους δαίμονες της γαστριμαργίας και της κενοδοξίας. Από αυτούς διατρέχουν ιδιαίτερα κίνδυνο οι νεώτεροι και αρχάριοι. Και περί αρχαρίων ασφαλώς γίνεται εδώ λόγος, εφ’ όσον πρόκειται για «ίπππον έτι αγυμνάστως διακείμενον».
[5] Όπως φαίνεται και από την συνάφεια του λόγου πρόκειται για την αρετή της ηθικής καθαρότητας και αγνότητος. «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» είπε ο Κύριος (Ματθ. ε΄ 8). 310
[6] Εννοεί τον άγιο Γρηγόριο Νεοκαισαρείας τον Θαυματουργό, ο οποίος μαζί με πολλούς Χριστιανούς στον επί Δεκίου διωγμό (250 μ.Χ.) κατέφυγε στα όρη.
[7] Κατά μία άποψη το αποκαλεί «τρίγνοφο», διότι επικάθεται στο τριμερές της ψυχής – λογιστικό, επιθυμητικό και συναισθηματικό.
[8] Οι τέσσερις γενικώτατες αρετές είναι η φρόνηση, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη.
[9] Ο έβδομος κύκλος συμβολίζει την επίγεια ζωή του ανθρώπου, εν αντιθέσει προς τον όγδοο που αντιστοιχεί στην ζωή της αιωνιότητος (πρβλ. σχόλιο 1, λόγου Ε΄).
[10] Η τολμηρή αυτή φράση δικαιολογείται, διότι εκλαμβάνεται με την έννοια ότι η ανθρώπινη φύση ανακεφαλαιώθηκε και τιμήθηκε στο πρόσωπο του Χριστού και κάθισε μετά την Ανάληψη στον θρόνο της μεγαλοσύνης. (Σχετικώς βλέπε και Εφεσ. β΄ 6).
[11] Η έλαφος ως γνωστόν είναι αποκλειστικά φυτοφάγο ζώο. Σύμφωνα όμως με μία εσφαλμένη αντίληψη των αρχαίων κυνηγά και κατατρώει τους όφεις (πρβλ. Κλαυδίου Αιλιανού – β΄ αι. μ. Χ. – Περί ζώων ιδιότητος, Β΄ 9). Εδώ η Κλίμακα παρομοιάζει με όφεις την κενοδοξία και την υπερηφάνεια, και με έλαφο την ταπεινοφροσύνη.
Όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης. Κλίμαξ.
εκδ. Ιερά Μονή Παρακλήτου. Ωρωπός.
Μπορείτε να διαβάσετε το υπόλοιπο βιβλίο εδώ : Όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης. Κλίμαξ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου