Η προέλευση των Καλάντων

 Τι είναι τα κάλαντα ;

Τι είναι όμως τα κάλαντα και πώς εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή;

Οι λαογράφοι κάνουν λόγο για εθιμικά τραγούδια του λαού που ψάλλονται από μικρά παιδιά και από ενήλικους άνδρες την παραμονή των τριών μεγάλων γιορτών της Χριστιανοσύνης. Οι καλαντιστές τριγυρνούν είτε μόνοι, είτε κατά ομάδες (φίλων, σχολείων, σωματείων, χορωδιών, ακόμα και ομίλων) και επισκέπτονται σπίτια, καταστήματα, δημόσιους χώρους κλπ με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου μεταλλικού τριγώνου, αλλά και άλλων μουσικών οργάνων.

Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό, στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που αναμένεται και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστική είναι η καθαρεύουσα γλώσσα στην οποία ψάλλονται, αποδεικνύοντας την άμεση σύνδεσή τους με τους Βυζαντινούς χρόνους και τις Καλένδες του Ιανουαρίου, που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.

Οι στίχοι των καλάντων εξιστορούν μυθοποιημένα τα ιστορικά γεγονότα κι αναφέρονται σε μια σειρά από έθιμα και δοξασίες του λαού, όπως π.χ. για τους καλικάντζαρους κα. Οι καλαντιστές εύχονται μ΄ αυτό τον τρόπο υγεία, χαρά, ευτυχία, τύχη, προκοπή και καλή σοδειά όσους επισκέπτονται.

Τα κάλαντα ως έθιμο στην Ελλάδα

Τα κάλαντα είναι το μοναδικό έθιμο που διατηρείται ακόμη ακέραιο σε ολόκληρη τη χώρα, ηπειρωτική και νησιωτική, με αμέτρητες παραλλαγές  (έχουν καταμετρηθεί γύρω στις 30) και προσαρμογή στον τοπικό χαρακτήρα κάθε περιοχής (εθνικά ή αστικά, τοπικά ή παραδοσιακά). Σήμερα, εκτός από τα πατροπαράδοτα κάλαντα έχουν καθιερωθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται συχνά, επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.

Τα κάλαντα και το «χριστουγεννιάτικο» δένδρο στην …αρχαιότητα και το Βυζάντιο

Η ρίζα της λέξης κάλαντα προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει αρχή του μήνα και παραπέμπει στην Πρωτοχρονιά του Ιανουαρίου, όταν, δηλαδή, ξεκίνησε να γιορτάζεται κατά τη Ρωμαϊκή εποχή (2ο π.Χ. αιώνα), ενώ έως τότε εορταζόταν τον Μάρτιο.

Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι σχετίζονται με τον ύμνο που έψαλλαν τα παιδιά στην αρχαιότητα, κατά τη διάρκεια του εθίμου της «Ειρεσιώνης» (από τη λέξη είρος -έριον=μαλλί-), σύμφωνα με το οποίο περιέφεραν ένα κλαδί ελιάς, η αγριελιάς (κότινο) στολισμένο με γιρλάντες από λευκό και κόκκινο μαλλί και κρεμασμένους τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα και δημητριακά, εκτός από μήλα κι αχλάδια), καθώς και φιάλες με λάδι και μέλι, που αποτελούσε μέρος της γνωστής αθηναϊκής γιορτής «Πυανέψια», ή «Πυανόψια», προς τιμήν του Απόλλωνα (με θυσία καρπών και φρούτων για την προστασία της σποράς και της συγκομιδής).

Η «Ειρεσιώνη» περιφερόταν στους δρόμους την έβδομη ημέρα του Πυανεψίωνος μηνός (22 Σεπτεμβρίου - 20 Οκτωβρίου) από «αμφιθαλή» παιδιά, τα οποία, δηλαδή, κατάγονταν από τους ίδιους γονείς (και δεν ήταν ετεροθαλή) και έψαλλαν στα σπίτια, παίρνοντας φιλοδώρημα από το νοικοκύρη, ενώ στη συνέχεια πήγαιναν στα δικά τους για να την κρεμάσουν πάνω από την εξώπορτα, καίγοντας την παλιά, που παρέμενε επί ένα χρόνο!

Το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου, καταδίκασε το έθιμο ως ειδωλολατρικό και απαγόρευσε την τέλεσή του. Ωστόσο, οι Έλληνες που ταξίδευαν πολύ, το μετέδωσαν στους βόρειους λαούς, οι οποίοι λόγω έλλειψης ελαιόδεντρων, στόλιζαν κλαδιά από δέντρα που φύονταν στις περιοχές τους, όπως τα έλατα.

Αιώνες αργότερα, επανεισάχθηκε στην Ελλάδα από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στη χώρα μας, ως δικό τους χριστουγεννιάτικο έθιμο! Έτσι λοιπόν, η ελιά της αρχαίας ελληνικής «Ειρεσιώνης» μετατράπηκε στο έλατο της νεότερης εποχής, το οποίο πρωτοστολίστηκε το 1833 στα ανάκτορα του Ναυπλίου, βάζοντας στο περιθώριο το σύμβολο της ναυτικής Ελλάδας, το καραβάκι, που είχε στο μεταξύ επικρατήσει ως έθιμο.

Ας σημειωθεί, πως τα κάλαντα διατηρήθηκαν στο Βυζάντιο και αφομοιώθηκαν από τον Χριστιανισμό ως επίφαση, μεταβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό τον αρχικό τους χαρακτήρα. Εκείνο που παρέμεινε, πάντως, αμετάβλητο κατά την διάρκεια των αιώνων, είναι το φιλοδώρημα. Στις μέρες μας αποτελεί, κυρίως, ένα συμβολικό χρηματικό ποσό, για το καλό του χρόνου ή για κάποιο σκοπό, ενώ παλαιότερα προσφέρονταν φαγώσιμα (γλυκά, πίτες, αμύγδαλα, καρύδια, ρόδια), κάτι που συμβαίνει ακόμη στην επαρχία.

Στο παρελθόν, τέλος, όσοι έψελναν τα κάλαντα κρατούσαν κι ένα χάρτινο ομοίωμα καραβιού που συσχετιζόταν με το πλοίο των Ανθεστηρίων της αρχαιότητας, το οποίο συμβόλιζε τον ερχομό του Διονύσου (θεού της βλάστησης, του οίνου, της χαράς και του κεφιού), κάνοντας επίκληση για καρποφορία και καλή σοδειά. .

 ----------

 Τί συνέβαινε στις εορτές αυτών των ειδωλολατρών;

Ας πούμε δυο λόγια και για τις εορτές αυτές, τις οποίες αναγκάστηκε να απαγορεύσει η Εκκλησία με Τοπικές ακόμη δε και Οικουμε­νικές Συνόδους!
i) Τα  βρουμάλια
Τα βρουμάλια προέρχονταν από τους Ρωμαίους και σήμαιναν γενικά εορτή και πανη­γύρι. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό bruma, που σημαίνει την μικρότερη ημέρα του έτους και συμπίπτει έτσι με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ήταν μία πολυήμερη εορταστική περίοδος, αφού άρχιζε στις  24 Νοεμβρίου και τελείωνε στις 17 Δεκεμβρίου. Η εορτή αυτή σχετιζόταν με τα Κρόνια (Σατουρνάλια), στα οποία αναφερόμαστε πιο κάτω και είχε επιδράσεις και από άλλες ειδωλολατρικές εορτές, όπως της Δήμητρας και του Διονύσου και γινόταν η χοιροσφαγία, που διασώζεται μέχρι σήμερα, κατά την οποία οι χοίροι θυσιάζονταν στον θεό Κρόνο! Κατά την εορτή γινόντουσαν οργιαστικοί χοροί, πολυτελή συμπόσια, διανεμόντουσαν δώρα κ.λπ. Τα βρουμάλια πέρασαν και στο Βυζάντιο, ο δε λαογράφος Ν. Πολίτης αναφέρει ότι τα συναντά κανείς μέχρι και τον 12ο μ.Χ. αιώνα! Απαγορεύτηκαν από την Εκκλησία στο τέλος του 7ου αιώνα, με τον 62ο κανόνα της ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου και του 9ου της εν Ρώμη Συνόδου.
ii) Τα Σατουρνάλια
Πρόκειται για γιορτή των Ρωμαίων προς τιμή του θεού Κρόνου (Saturnus), που ήταν και ο επώνυμος θεός της εορτής και φαίνεται ότι ταυτιζόταν με αυτόν της Ελληνικής μυθολο­γίας. Υπήρχε, μάλιστα, και σχετικός ναός μπρο­στά στο Καπιτώλιο της Ρώμης, εντός του οποίου βρισκόταν και το θησαυροφυλάκιο του κράτους! Τότε με πολλές θυσίες (η πρώτη μάλιστα γινόταν δημοσία δαπάνη μπροστά στο ναό του Κρόνου), τελετουργίες κ.λπ. κατά το πρότυπο των εορτών του καρναβαλιού, επιδίωκαν την αναγέννηση του κόσμου, τον οποίο ήθελαν να ξαναγεννηθεί με την αποκατάσταση της τάξης! Κατά την εορτή ανέστελλαν την απαγόρευ­ση των τυχερών παιχνιδιών, γινόντουσαν μεγά­λα συμπόσια σε καθένα δε απ’ αυτά εκλεγόταν κι ένας βασιλιάς στις διαταγές του οποίου ώφειλαν όλοι να υπακούουν και γίνονταν φοβε­ρά πράγματα. Τον οργιαστικό της χαρακτήρα, παρόμοιο με αυτό των Διονυσίων, αναφέρει και ο Πλούταρχος, λέγοντας πως δεν μπορούσε κανείς να υπομείνει «τον ολολυγμόν και τον θόρυβον»!
iii) Οι Καλένδες
Κατά την 1η Ιανουαρίου γινόταν η εορτή των Καλένδων, η οποία είχε αντικαταστήσει άλλες παλαιότερες, από πολλούς δε θεωρείται και η σπουδαιότερη. Υποστηρίζεται επίσης ότι διαρκούσε από τις 25 Δεκεμβρίου μέχρι τις 7 Ιανουαρίου. Κατά την εορτή αυτή προς τιμή της Ήρας και του Ιανού, κυριαρχούσαν τα συμπόσια, οι στολισμοί των σπιτιών, οι χοροί και τα τραγού­δια, τα τυχερά παιχνίδια, οι ανταλλαγές δώρων, οι μεταμφιέσεις και οι μασκοφορίες κατά τη νύχτα, οπότε και σημειώνονταν πολλά παρα­τράγουδα και οργιαστικά πράγματα και γενικά επικρατούσε το Διονυσιακό πνεύμα στη χειρό­τερη μορφή του! Γι’ αυτό και η εορτή των Καλένδων αποκαλείται «οργιαστική Διονυσιακή περίοδος»!!! Οι Πατέρες της Εκκλησίας την χαρακτήρι­ζαν ως έργο του πονηρού και των σκοτεινών δυνάμεων και προέτρεπαν τους Χριστιανούς να απέχουν απ’ αυτήν κι όλες τις άλλες. Γράφει ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος : «Τίποτε δεν είναι εχθρι­κότερο προς το πνεύμα του Χριστιανισμού, όσο τα συμβαίνοντα κατά τις νύχτες εκείνες». Τις Καλένδες απαγόρευσε για τους Χριστια­νούς η ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδος με τον 62ο κανόνα της, ως μη αρμόζουσες στο Χριστιανικό ήθος.

-----------

Από που προέρχονται τα κάλαντα

 Η προέλευση του εθίμου είναι μάλλον διονυσιακή, καθώς στις αρχαίες διονυσιακές γιορτές τα παιδιά συνήθιζαν να τραγουδούν για την καλή χρονιά, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί προβάτου, το οποίο συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα.

Ετυμολογικά, η λέξη κάλαντα προέρχεται από τις Ρωμαϊκές καλένδες (δηλαδή τις πρώτες μέρες) του Ιανουαρίου, του πρώτου μήνα του χρόνου.

Μάλιστα πριν τον 2ο αιώνα π.Χ. ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου ήταν ο Μάρτιος κι έτσι η πρωτοχρονιά γιορταζόταν τότε.

Αν και αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο, στη συνέχεια το αποδέχτηκε και το αφομοίωσε σε τόσο μεγάλο βαθμό που κατέληξε να αποκτήσει καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο.

Εκτός αυτού, καθιερώθηκε να λέμε τα κάλαντα όχι μόνο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά πριν από όλες τις μεγάλες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, τα Φώτα, του Λαζάρου, των Βαΐων κλπ.

------------------------------------

 Οι Πατέρες της Εκκλησίας κατά τους Βυζαντινούς χρόνους απαγόρευαν ή απέτρεπαν αυτό το έθιμο ως καταγόμενο από τις εορτές των ρωμαϊκών Καλενδών που είχε καταδικάσει η ΣΤ' Οικουμενική Σύνοδος το 680 μ.Χ., αποκαλούντες τους συμμετέχοντες σ΄ αυτό "Μηναγύρτες", κατά δε απόσπασμα του Τζέτζη (Χιλιάδ. ΙΓ' 246 κε):
"Οπόσοι περιτρέχουσι χώρας και προσαιτούσι
και όσοι κατ΄ αρχίμηνον του Ιανουαρίου
και του Χριστού γεννήσει και Φώτων τη ημέρα
οπόσοι περιτρέχουσι τας θύρας προσαιτούντες
μετά ωδών ή επωδών ή λόγων εγκωμίων
....................................
ούτοι αν πάντες λέγοιντο κυρίως Μηναγύρται.